Zamek Książ jako średniowieczna twierdza Piastów świdnicko-jaworskich

 

 

Książe Bolko I zaczął używać tytułu „Pan na Książu” ( Bolko dei gratia dux Slesie et dominus de Wrstenberc) mniej więcej od 1293 roku. Wtedy to utworzono jeden organizm państwowy z dziedzicznego księstwa lwóweckiego i nabytej, południowej części wrocławskiego. Dokument w którym po raz pierwszy pojawia się tytuł „dominus de Wrstenberc” zostały wystawiony w Strzegomiu 25 lutego 1293 roku. Trzy lata później kiedy jako regent objął władzę w księstwie wrocławskim używał tytułu „książę Śląska, pan na Książu i opiekun ziemi wrocławskiej” ( dux Slesie ad dominus de Wrstenberch tutorque terre Wratislauiensis). Potwierdza to dokument wystawiony w Świerzawie 2 maja 1297 roku. Tytułu „pan na Książu” używali również trzej synowie księcia Bolka I, także po podziale terytorialnym księstwa na część świdnicką, która przypadła najstarszemu Bernardowi, część jaworską, którą odziedziczył Henryk i ziębicką, która przypadła najmłodszemu Bolkowi. Tytulaturę książańską zachowali Piastowie świdnicko-jaworscy także w trzecim pokoleniu, kiedy zamkiem władał książę Bolko II świdnicki (później świdnicko-jaworski), a po jego śmierci wdowa po nim, księżna Agnieszka ( z domu Habsburżanka), która zmarła w 1392 roku.

 

 

Przyjęcie tytułu „pana Książa” przez Bolka I interpretuje się jako dowód wybudowania przez niego zamku, który w zamierzeniu miał pełnić rolę głównej siedziby tej gałęzi dynastii i nominalnej stolicy nowo powstałego księstwa. Historycy uznają, że wybór miejsca pod lokalizację Książa na granicy do niedawna dwóch odrębnych terytoriów za manifestację ich zjednoczenia.  Utworzoną przez Bolka I jednostkę terytorialną nazywa się powszechnie księstwem świdnicko-jaworskim, choć jego twórca, chcąc podkreślić jedność scalonych przez siebie ziem przyjął tytuł pana Fürstenbergu od nazwy głównej swojej siedziby.

 

Według dra Artura Boguszewicza z Uniwersytetu Wrocławskiego w tym momencie kończą się pewnego informacje co do pierwszych wzmianek na temat Książa.

 

- Niewiadomą pozostaje przyczyna dla której podniesiono zamek do rangi głównej siedziby książęcej, co było nietypowe wśród Piastów, zwykle nadających funkcje stołeczne głównemu miastu swojego terytorium. Kolejny problem stanowi zakres semantyczny pojęcia „pan na Fürstenbergu (zamek, okręg, czy księstwo?), a także całkowity brak dokumentów wystawionych przez panów fürstenberskich na ich stołecznym zamku – pisze w swojej pracy „Corona Silesiae”. 

 

Najważniejsze jednak pytanie na które nie ma dziś jeszcze jednoznacznej odpowiedzi, to która z warowni leżących po przeciwległych stronach wąwozu Pełcznicy miała pełnić funkcję najważniejszej siedziby Bolka I. Czy był to Książ czy Stary Książ nadal pozostaje kwestią spekulacji i domysłów. Prace archeologiczne prowadzone na ich terenie ograniczają się do niewielkich wykopów na terenie Starego Książa.  Nie potwierdziły one powszechnie przyjętej hipotezy, że w tej okolicy już w czasach księcia Henryka Brodatego istniał ośrodek władzy książęcej z którego kontrolowano świeżo powstałe wsie w okolicach Szczawna. Niezbędne są kolejne badania archeologiczne na terenie obu twierdzy. 

 

- Jako kolejną poszlakę wskazującą na możliwość powstania warowni w tym rejonie, można potraktować moment przesunięcia granicy księstwa legnickiego na wschód w 1277 roku i w jego następstwie konkurencyjnej akcji osadniczej na terenie Pogórza Wałbrzyskiego. Z tym okresem łączyć można wzmożone zainteresowanie Świebodzicami przez Henryka IV. Czyni to prawdopodobnym wzniesienie przez niego warowni w rejonie Książa, która stawiłaby przeciwwagę dla zamku cisy po drugiej stronie granicy, której powstanie mogło przypaść właśnie na ten okres – pisze dr Boguszewicz. 

 

Wspomniane wyżej badania archeologiczne na terenie Starego Książa odbywały się na początku lat 90-tych XX wieku pod kierunkiem K. Jaworskiego. Poczynione podczas nich odkrycia na środkowym członie założenia obronnego noszą cech materiałów charakterystycznych dla drugiej połowy XIII wieku, ewentualnie czwartej ćwierci XIII i początku XIV w. Najbardziej prawdopodobnym wydaje się więc wzniesienie Starego Książa przez Bolka I, już po opanowaniu południowej części księstwa wrocławskiego w 1290 roku. Nie można jednak wykluczyć, że założeniu obronnemu w Starym Książu towarzyszyła wówczas jakaś warownia po drugiej stronie wąwozu w miejscu obecnego zamku Książ. Stan badań archeologicznych nie pozwala na jakiekolwiek jednoznaczne stwierdzenia w tym temacie. Wnioski płynące z badań archeologicznych, jak i analizy przemian zamków w tym rejonie Sudetów sugerują porzucenie przedzamcza Starego Książa na początku XIV wieku, kiedy licznie upadały tutejsze warownie. Wiązało się to z kryzysem, który nastąpił po śmierci Bolka I w okresie małoletności jego synów, a następnie ich wspólnych rządów.

 

 

 

Pierwsza bezpośrednio dotycząca Książa informacja źródłowa pojawia się w dokumencie z 1337 roku. Jest to wystawiony przez Bolka II przywilej dla Świebodzic mówiący o pastwiskach miejskich znajdujących się w Pełcznicy i sięgających do zamku  (versus castrum Furstenberg). Nadal nie ma jednak pewności co do daty translokacji siedziby książęcej ze starego no nowego zamku, jako, że Pełcznica sąsiaduje z terenem przyległym do obu twierdz. Pewną poszlaką w tym względzie jest informacja o zdobyciu zamku Fürstenberg przez Bolka II na zbuntowanym wasalu w 1355 r. i dokonana w kolejnym roku zmiana nazwy warowni na Fürstenstein.  Po 1366 r. nazwa ta utrwaliła się i przetrwała w niezmienionym brzmieniu do 1945 r.

 

Księga Uposażeń Biskupstwa Wrocławskiego z 1305 roku wylicza 35 miejscowości znajdujących się na terenie otaczającym Książ. Były to: Słotwina, Wieruszów, Tomkowa, Piotrowice Świdnickie, Pełcznica, Świebodzice, Mokrzeszów, Struga, Lubiechów, Szczawno, Szczawienko, Wałbrzych, Biały Kamień, Poniatów, Witoszów, Bystrzyca Górna, Lutomia, Bojanice, Sobięcin, villa Ottonis, Podgórze, Michałkowa, Rybnica Leśna, Myślęcin, Jedlinka Górna, Niedżwiedzice, Jedlina, Silingsdorf, Jugowice, Ossek, Petrwitz, Nova villa Gerhradi, głuszyca, Siedlików, Javornik i Tuszyn.  Wydający dokument stwierdzili, że owe wsie leżą „w górach” w pobliżu granicy z Królestwem Czech. Należy przypuszczać, że obszar na którym znajdował się ten kompleks dóbr został wydzielony częściowo z terenu dawnego dystryktu świdnickiego. Dodano jednak do niego wsie ze świeżo skolonizowanych trenów w Górach Wałbrzyskich i Kamiennych. Sąsiedztwo względem Książa taki twierdz jak Rogowiec, Grodno w Zagórzu Śląskim i Nowy Dwór (dziś w wałbrzyskiej dzielnicy Podgórze) świadczy o funkcjonowaniu zwartego terytorium zmonopolizowanego przez własność książęce. 

 

Powstanie „terytorium fürstenberskiego”, wraz z urobieniem od niego tytułu przez księcia Bolka I, łączy dr Artur Boguszewicz z fundacją klasztoru cystersów w pobliskim Krzeszowie, która stał się później nekropolią rodziny książęcej. Działania te ujawniają konsekwentny program książęcy zmierzający do konsolidacji władzy, koncentracji własności i rozwoju świadomości rodowej.

 

opr. Mateusz Mykytyszyn

foto:użyczone